Jedan tekst može formalno da sadrži rodno senzitivne oblike, a da u osnovi bude seksistički i da na suptilan način promiče, recimo, stereotipne rodne uloge i smešta ženu na određeno mesto.

Neretko bude problematično kada se prilikom predstavljanja žena one prvo određuju po tome čije su supruge, pa se tek onda nabrajaju njihove društvene uloge i doprinosi, što gotovo po pravilu imate u enciklopedijama, a naravno i u medijima, kaže Marjana Stevanović, filološkinja/filologinja,  autorka “Rečnika nove stvarnosti” i koautorka “Vodiča za upotrebu rodno osetljivog jezika”.

Zašto postoje tolike kontroverze i otpor u društvu i sistemu, kako u Srbiji, tako i u Bosni i Hercegovini, prema uvođenju rodno osjetljivog jezika?

Marjana STEVANOVIĆ: Uvođenje rodno osetljivog jezika predstavlja svojevrsnu dekonstrukciju našeg odnosa prema jeziku, ali i naučne paradigme u našoj tradicionalnoj filologiji. Razloge vidim pre svega u tome što takve inicijative potiču od žena, od kojih se oduvek očekivalo da budu poslušne i revnosne čuvarke vrednosti i normi koje su uspostavili muškarci. Danas su žene već duboko u naučnim poljima i mnoge od njih su počele kritički da propituju brojne “zdravorazumske istine” koje je prethodno utvrdila muška elita. Razumljivo je da su razvile i rodnu perspektivu u različitim poljima (jeziku, medicini, umetnosti itd.), a potom i pokrenule promene u društvu koje su motivisane uspostavljanjem pravednijih odnosa moći. Međutim, patrijarhalna matrica društva je dosta jaka i ženske inicijative se doživljavaju kao pretnja tradicionalnim kulturnim obrascima. Rasprave o rodno osetljivom jeziku kojima svedočimo jesu manifestacije ideoloških sporova između ženskog pokreta, odnosno, u ovom slučaju, feminističkog pristupa jeziku koji se oslanja na savremena, prvenstveno interdisciplinarna istraživanja jezika i društva, i predstavnika tradicionalne južnoslovenske filologije, ustanovljene u prvoj polovini 20. veka, koji bi da zadrže svoje dominantne pozicije u nauci i društvu.

Koje su najčešće greške ili nesenzibilnosti koje primjećujete u jeziku medija, pravnih dokumenata, obrazovanja, pa čak i kod nekih organizacija civilnog društva i lektorskih službi?

Marjana STEVANOVIĆ: Nesenzitivne forme u domenima koje ste naveli uočavaju se na različitim nivoima jezičke upotrebe. To, dakle, nije samo nedosledno korišćenje ženskih naziva zanimanja i titula, koji su najvidljiviji, nego i razni izrazi, rečenice, tekstovi, pa i čitavi diskursi. Jedan tekst može formalno da sadrži rodno senzitivne oblike, a da u osnovi bude seksistički i da na suptilan način promiče, recimo, stereotipne rodne uloge i smešta ženu na određeno mesto. Neretko bude problematično kada se prilikom predstavljanja žena one prvo određuju po tome čije su supruge, pa se tek onda nabrajaju njihove društvene uloge i doprinosi, što gotovo po pravilu imate u enciklopedijama, a naravno i u medijima. Lektorske službe, s druge strane, nisu edukovane na taj način i kod njih se primećuje da reprodukuju stavove jezičkih autoriteta.

Koliko rodno osjetljiv jezik utiče na percepciju rodnih uloga u društvu i kako se to može promijeniti?

Marjana STEVANOVIĆ: Time se najviše bavi psiholingvistika i kognitivne discipline i mnogo je istraživanja o percepciji jezičkih formi povezanoj sa rodnim ulogama. U jezicima koji imaju gramatičku kategoriju roda (poput našeg, nemačkog…) pokazuje se da se gramatički rod u našoj svesti povezuje za prirodnim polom osobe, pa ako najčešće koristimo muške oblike za određena zanimanja, onda percipiramo muškarce kao pogodnije osobe za te poslove. I obrnuto, žene će pokazivati više sklonosti za zanimanjima kada su ona predstavljena u ženskom rodu. Otud inicijative da se u javnoj komunikaciji, gde spadaju i oglasi za posao, koriste paralelne forme, kojima se jasno označava prisustvo ili makar poželjno prisustvo oba pola u svim zanimanjima. Takva jezička praksa bi bila, dakle, jedan od načina na koji se može promeniti percepcija rodih uloga.

U Bosni i Hercegovini najviši pravni akt – Ustav BiH je napisan isključivo muškim jezikom. Inicijativa građanke za ustavne promjene se godinama zalaže i za upotrebnu rodno osjetljivog jezika, a po žalbi Inicijative su ombudsmani Bosne i Hercegovine donijeli preporuku kojom su utvrdili diskriminaciju žena po osnovu jezika u Ustavu BiH, u kojoj su preporučili Parlamentarnoj skupštini BiH da prilikom izmjena Ustava BiH vode računa o rodno osjetljivom jeziku. Koliko je važno zakone uskladiti sa time i uopšte djelovanje Inicijative?

Marjana STEVANOVIĆ: Da se uočiti da što je diskurs ozbiljniji i formalniji, to je teži prodor rodno osetljivom jeziku, što može da znači da ga još uvek ne doživljavamo kao važan i neizostavan segment ukupne politike rodne ravnopravnosti. Rodni aspekt u zakonima važan je koliko i u ostalim domenima upotrebe, a bez ženskog delovanja na ovom polju ne može doći do promena.

Zašto postoji toliki otpor prema usklađivanju zanimanja prema ženskom rodu? Imamo primjere i tokom izbora, da se većina žena za pozicije predstavljala u muškom rodu, kao, na primjer kandidat za gradonačelnika/načelnika, umjesto kandidatkinja za načelnicu/gradonačelnicu? Da li je rodno osjetljiv jezik i jezičko i političko pitanje?

Marjana STEVANOVIĆ: Taj mocioni sufiks čini žene previše vidljivim za patrijarhalne društvene norme ponašanja. Žene su naučene da se u takvom okruženju prilagođavaju jer samo kao povučena i nenametljiva podrška muškarcima mogu biti prihvaćene. Prodorom žena u sve sfere javnog društvenog života dekonstruisane su patrijarhalne rodne uloge, ali će tek u jeziku te promene biti jasno vidljive i na neki način legitimizovane. Rodno osetljiv jezik je, dakle, najvidljivija dekonstrukcija patrijarhalnih kulturnih obrazaca i iznad svega je političko pitanje.

Na koji način najefikasnije edukovati javnost i institucije da prihvate promjene kada je u pitanju rodno senzitivan jezik?

Marjana STEVANOVIĆ: Osim što se rod i jezik proučava u svetu i kod nas već decenijama, toliko se o njemu i piše i govori, objavljeno je mnogo naučnih radova i publikacija. Danas rodno osetljiv jezik dosledno koriste mnoge institucije (izdavačke kuće, mediji, razne ustanove i organizacije) i stekli su se svi uslovi da se takvo jezičko ponašanje standardizuje. Međutim, u trenutku kad ga je trebalo i zakonski regulisati, Zakonom o rodnoj ravnopravnosti u Srbiji, suočile smo se sa kampanjom dezinformacija i banalizacije čitave problematike, koja je dolazila kroz senzacionalizam tabloidnih medija u saglasju sa grupom lingvista i Srpskom pravoslavnom crkvom. Mislim da nam preostaje da nastavimo o tome da govorimo i pišemo i prepustimo jezičkoj praksi da nam donese nove podatke.

Autorka ste “Rečnika nove stvarnosti”. Kakve su reakcije i možete li da ukratko kažete šta je najvažnije kod rječnika nove stvarnosti?

Marjana STEVANOVIĆ: Meni je važno to što svaka reč iz tog rečnika ima potvrdu u jezičkoj praksi i mnoge od njih se dosta frekventno koriste. Zato nije na mestu kritika da mi izmišljamo nove reči i zahtevamo da se koristi nešto što u jeziku “ne postoji”. Neodrživa je i zbog toga što sve i da izmišljamo, govornici neće koristiti nešto što im ne treba, pa samim tim se ne treba ni bojati “nepostojećih” reči. Ovaj rečnik, kao i oni koji se nalaze u našim priručnicima, istovremeno pokazuje naš jezički potencijal, te da na nivou strukture nema nikakvih prepreka za upotrebu ženskih naziva.

Za Inicijativu Građanke za ustavne promjene napisala Vesna Iliktarević.

Tekst preuzet sa http://www.nezavisne.com